НАВРӮЗ ҲАМЧУН ФЕНОМЕНИ ТАЪРИХӢ ВА ФАРҲАНГӢ: ТАШАККУЛ, РУШД ВА ҶОЙГОҲ ДАР ҶОМЕА

Дар осори бостонии форсӣ, бахусус дар «Наврӯзнома»-и Умари Хайём, маълумотҳои равшан дар бораи таърихи Наврӯз ва расму ойинҳои он мавҷуданд. Тибқи ин манбаъҳо, пайдоиши Наврӯз ба даврони Ҷамшед бармегардад. Ӯ рӯзи муайянеро, ки Офтоб баъд аз як давра ба ҳамон нуқтаи ибтидоии худ бармегашт, ҳамчун рӯзи ҷашн муайян намуд ва онро «Наврӯз» номид. Ин анъана дар байни подшоҳон ва мардум маъмул гардид.

Ривоят аст, ки пас аз 1461 сол, Офтоб боз ба ҳамон мавқеъ баргашт. Дар ин муддат чандин бор пайвастшавии сайёраҳои Кайвон ва Урмузд рух дода буд, ки онро «қирони асғарӣ» меноманд. Бар асоси чунин ҳисобҳо, таҷлили Наврӯз на танҳо як ҷашн, балки як рамзи навшавии табиат ва дигаргунии олам маҳсуб мешуд. Ба гуфтаи Каюмарс, аввалин подшоҳи афсонавии форсҳо, ин рӯз оғози ҳисобҳои таърихӣ гардид.

Баъдтар, Ардашери Бобакон ба ин ҷашн аҳамияти махсус дода, онро расман эътироф намуд. Нуширвони Одил низ Наврӯзро бо шукӯҳ ҷашн гирифт ва таъкид кард, ки ин анъана идома ёбад. Дар давраи хилофати аббосиён, махсусан дар замони халифа Маъмун, Наврӯз расман бо ҳисобҳои астрономӣ мутобиқ карда шуд ва вақти баргузории он танзим гардид. Абурайҳони Берунӣ дар «Осору-л-боқия» ва «Ал-тафҳим» Наврӯзро «рӯзе, ки тағйирнопазир аст» номидааст. Ӯ зикр мекунад, ки ин ҷашн таърихи сеҳазорсола дорад ва қадимтарин иди миллии маъруф дар ҷаҳон мебошад. Ҳамчунин, дар «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ ва «Таърихи Табарӣ» зикр шудааст, ки Ҷамшед дар рӯзи Наврӯз ба тахт нишаста, бо нурпошии хуршед ҷаҳонро мунаввар сохт ва мардум ин рӯзро ҷашн гирифтанд.

Баъзе сарчашмаҳо шурӯи таҷлили Наврӯзро ба бобулиён нисбат медиҳанд ва қайд мекунанд, ки Куруши Кабир пас аз фатҳи Бобул соли 538 пеш аз милод Наврӯзро расман ҷашни миллӣ эълон кард. Дар аҳди Ҳахоманишиён ин ҷашн дар тахти Ҷамшед бо шукӯҳу тантана баргузор мешуд. Дорои I дар соли 414 пеш аз милод ҳатто сиккае бо тасвири як сарбози тирандоз ба муносибати Наврӯз зарб кардааст.

Дар давраи Ашкониён ва Сосониён низ Наврӯз бо расму ойинҳои хосса таҷлил мешуд. Тибқи навиштаи Абурайҳони Берунӣ, Ҷамшед пас аз сохтани тахт, дар рӯзи Наврӯз ба он нишаст ва ҷину девҳо ӯро бардоштанд ва ба як рӯз аз Дамованд ба Бобул расонданд.

Дар аҳди Сосониён, таҷлили Наврӯз на камтар аз шаш рӯз давом мекард ва ба ду бахш тақсим мешуд:

1. Наврӯзи кӯчак (омма) – панҷ рӯзи аввали Фарвардинмоҳ

2. Наврӯзи бузург (хосса) – рӯзи шашум, ки ба хонадони шоҳӣ ва дарбориён тааллуқ дошт.

Подшоҳон дар ин рӯзҳо бо тоҷи махсус ба тахт менишастанд, мардумро қабул мекарданд ва ҳадяҳо мебахшиданд. Ин суннат дар ашъори Хоҷа Ҳофиз низ инъикос ёфтааст:

«Сухан дар парда мегӯям, чу гул аз ғунча берун ой,

Ки беш аз панҷ рӯзе нест ҳукми мири наврӯзӣ.»

Хулоса метавон гуфт, ки Наврӯз яке аз қадимтарин ва муҳимтарин ҷашнҳои мардумони форсизабон мебошад, ки бо таҷлили оғози баҳор ва навшавии табиат пайванд аст. Ин ид на танҳо як ҷашни фарҳангӣ, балки як падидаи амиқи астрономӣ ва иҷтимоӣ мебошад, ки аз даврони Ҷамшед то имрӯз мавҷудияти худро ҳифз кардааст.

Бахтиёр Ҳайдаров – сардори бахши мониторинг ва арзёбии сифати таҳсилоти МДТ “Коллеҷи тиббии шаҳри Ҳисор”